John Toland’da Aklın Vahiy Üzerindeki Hakimiyeti

Özet

Bu makale, erken dönem İngiliz deistlerinden John Toland’ın akıl–vahiy ilişkisine dair projesini, Aydınlanma düşüncesinin rasyonel din arayışı bağlamında incelemektedir. Toland, Hristiyanlığın özünde akla aykırı ya da aklın üstünde hiçbir dogma bulunmadığını, “gizem” ve “mucize” adı altında savunulan pek çok unsurun ise tarihsel süreçte ruhban otoritesi ve önyargılar yoluyla dine eklenmiş beşerî ilaveler olduğunu ileri sürer.

Çalışmanın temel problemi, Toland’ın aklı vahyin doğrulanabilirliğinin zorunlu şartı kılmasının vahiy tasavvurunu indirgeme riskini mi taşıdığı, yoksa imanı rasyonel temelde savunulabilir kılarak güçlendirip güçlendirmediği sorusudur. Bu çerçevede ilk olarak Aydınlanma ve İngiliz deizmi bağlamında Toland’ın rasyonel din tasarımı özetlenmekte, ardından vahyin meşruiyet ölçütü olarak aklın konumu, iman–bilgi ayrımı ve ilahi/insani otorite kavrayışı analiz edilmektedir. Daha sonra gizem ve mucize eleştirisi üzerinden, vahyin akılla çelişmeyen ve insan doğasıyla uyumlu içeriklerle sınırlandırılmasının sonuçları tartışılmaktadır.

Çalışma, başta Christianity Not Mysterious olmak üzere Toland’ın temel eserlerinin metin çözümlemesine dayanan kavramsal bir çözümleme yöntemi izlemekte ve düşünürün görüşlerini Socinianizm, deizm ve panteizm tartışmalarıyla karşılaştırmalı biçimde konumlandırmaktadır. Makale, Toland’ın vahyi bütünüyle reddetmediğini; ancak vahyi aklın evrensel ilkeleriyle denetlenebilir bir iddia alanı olarak kurduğunu göstermektedir. Sonuç bölümünde, Toland’ın yaklaşımının bir yandan dogmatizme ve otoriter kapalılığa karşı güçlü bir eleştiri ürettiği, diğer yandan insan aklının imkânlarını geniş varsayarak vahyin tarihsel-sembolik ve dönüştürücü boyutlarını daraltma tehlikesi taşıdığı savunulmaktadır.

Böylece çalışma, Toland’ın akıl merkezli din projesinin hem gücünü hem de sınırlarını ortaya koyarak akıl–vahiy geriliminin din felsefesi açısından güncelliğini koruyan temel bir problem alanı olduğunu vurgulamakta; aynı zamanda inancın rasyonelliği, dini çoğulculuk ve Aydınlanma sonrası teoloji tartışmalarına kavramsal bir zemin sunmayı amaçlamakta, kuramsal bir katkı sunmaktadır.